در حال حاضر چهار طریقت تصوف در قزاقستان فعال است: 1. نقشبندیه-مجددیه-حسینیه که مرکز معنوی تمامی گروه‌های فعال آن روستای «کوشی آتا» واقع در 15-17 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ترکستان است. پیروان آن که در مجموع به 1500 نفر می‌رسند، دو بار در سال (در ایام مولود و در آغاز ماه مبارک رمضان) در این مکان جمع می‌شوند. در مناطق قزاقستان خلفایی وجود دارند که محافل منطقه‌ای را رهبری می‌کنند. به عنوان مثال، دایرابای ریسبای خلیفه معروف در مسجد منطقه آلماتی، ژامبول قربانعلی اخمتوف خلیفه مناطق قزاقستان جنوبی و در نواحی اطراف ترکستان و نصرالدین ایشان پسر عبدالوحید شیخ رهبر اصلی همه گروه‌ها، از جمله این افراد هستند. انجمن مذهبی صوفیان «اسلام شاپاگاتی» در شهر تراز به ثبت رسمی رسیده است. 2. دومین جنبشی که در زمان شوروی باقی ماند، گروه‌های صوفی چچنی قادریه است. به دلیل ماهیت بسته جوامع چچنی و دشواری زبان چچنی برای محققان، تصوف در میان چچن‌های قزاقستان کم‌مطالعه‌ترین موضوع است. دو طریقت باقی‌مانده که در قزاقستان مدرن فعالیت می‌کنند، اخیراً در دوران پس از شوروی پدید آمدند. 3. جهریه، که پیرو عصمت‌الله مکسوم عبدالغفار مکسوم هستند. او که در شهر مزار شریف زندگی می‌کرد، از افغانستان به قزاقستان آمد و تابعیت این کشور را پذیرفت. این گروه در اواسط دهه 1990 در قزاقستان گسترش یافت و در رشد خود دو مرحله را پشت سر گذاشت. در مرحله اولیه، در روستای کاراسو، منطقه آلماتی قرار داشت. اما در اواخر دهه 1990 به دلیل اینکه مدرسه‌ای که در مسجد کار می‌کرد در اداره دینی مسلمانان قزاقستان ثبت نشده بود، فعالیتش ممنوع شد و عصمت الله مکسوم از قزاقستان اخراج شد. از ابتدای سال 2000، این گروه صوفی دوباره فعالیت خود را در منطقه کوچک مامیر در آلماتی از سر گرفته است. بنابراین، به گفته محققان، تعداد گروه‌های آنها در شهر آلماتی حدود هزار نفر است. ناریمبای رازبکولی خلیفه عصمت‌الله مکسوم است. 4. گروه‌های صوفی مدرن ترک. آنها در قزاقستان توسط گروه‌های مختلف نمایندگی می‌شوند و با این که هنوز مورد تایید نیستند اما بسیار فعالند. نتایج فعالیت‌های گرایش‌های صوفیانه ترک را می‌توان در کتاب‌های بسیاری که منتشر می‌کنند، در مجله «لتین بولاق» و در مجله قزاق زبان «رخمت سمالی» مشاهده کرد.

پرسش: تصوف چیست؟ تفاوت اصلی آن با سایر جهات اسلام چیست؟

پاسخ: در مورد تصوف در علم دیدگاه‌های بسیاری وجود دارد. در قرن چهاردهم ابن خلدون فیلسوف عرب، نوشت که تصوف یکی از علوم شرعی است که پس از رحلت حضرت محمد (ص) پدید آمد. به طور کلی اینطور پذیرفته‌شده است که هسته اصلی تصوف، پافشاری در عبادت، روی‌آوردن به خدا، انزوا از وسوسه‌های دنیوی و چشم‌پوشی از هر چیزی است که اکثر مردم به دنبال آن هستند، مانند قدرت، ثروت و دیگر لذت‌ها. دانشمندان غربی تصوف را یک جریان عرفانی ـ زاهدانه در اسلام معرفی کرده‌اند.

تفاوت اصلی تصوف با سایر جهات اسلام، دعوت به اصلاح و تهذیب معنوی از طریق اعمال مختلف معنوی است. تصوف در دوران معاصر به مثابه مجموعه‌ای از زندگی، رهنمودهای ذهنی و روانی، نگرش‌ها و اعمال قابل درک و ارزشمند برای پیروان آن است که رفتار و مسیر زندگی را به طور کلی تعیین می‌کند.

پرسش: چگونه تصوف در قلمرو قزاقستان مدرن گسترش یافت؟

پاسخ: در قرن 11-12، تصوف در ماوراءالنهر که اکنون مناطق جنوبی قزاقستان مدرن است، گسترش یافت. در خاک قزاقستان، تصوف به دلیل نفوذ فرهنگ عربی-فارسی و شعر شرقی رواج یافت. در اینجا آموزه‌های صوفیانه خواجه احمد یسوی که انگیزه‌ای برای رشد معنوی ترک‌ها در قرن‌های بعد شد، جایگاه ویژه‌ای دارد. خواجه احمد یسوی با اثر خود «دیوان حکمت» (مجموعه اشعار با محتوای دینی و فلسفی) همراه با پیروانش به اسلامی‌سازی بدون خشونت مردم منطقه پرداخت.

پرسش: به نظر شما چرا تصوف توانست در خاک محلی زنده بماند؟

پاسخ: در قزاقستان، تصوف به لطف سازگاری خود آموزش، پیروان آن و بناهای مذهبی (مساجد، مقبره‌ها) حفظ ‌شده است. در همان زمان، دانشمندان قزاق خاطرنشان می‌کنند که طریقه (جامعه صوفی) یسوی در واقع از بین رفته است. در مورد دسته‌بندی گروه‌های صوفی فعال در قزاقستان بین محققان تصوف اتفاق‌نظر وجود ندارد. اما گفته می‌شود که برخی از گروه‌ها به «ذکر» مکتب صوفیانه یسوی عمل می‌کنند.

پرسش: اکنون تصوف در قزاقستان چگونه در حال توسعه است؟

پاسخ: در سال‌های اول استقلال، گروه‌های صوفی در کشور قزاقستان به رهبری واعظان – قزاق‌های قومی که از کشورهای دیگر آمده بودند، به وجود آمدند. خلاء معنوی و افزایش تقاضا برای احیای سنت‌های معنوی به رشد تعداد جوامع صوفی در سراسر کشور کمک کرد. در سال‌های اخیر می‌توان به افزایش تعداد گروه‌های صوفی در این کشور اشاره کرد. بیشتر آنها از طریق شیوخ خارجی یا صوفیان خانواده خود به فعالیت خود مشروعیت می‌بخشند.

پرسش: این گروه‌ها امروز چه نقشی دارند؟

پاسخ: تصوف در چشم‌انداز معنوی و اجتماعی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است و پیش از این دو بار اهمیت آن در کنگره ملی در سال‌های 2023 و 2024 توسط رهبری کشور قزاقستان بیان‌شده است. اداره دینی مسلمانان قزاقستان همچنین در ارتباط با تصوف کتاب‌ و مقاله منتشر کرده و کنفرانس‌ برگزار می‌کند. علاوه بر این، مقبره یسوی در ترکستان همچنان زائرانی را نه تنها از قزاقستان، بلکه از کشورهای دور و نزدیک نیز به خود جذب می‌کند. برخی از گروه‌های صوفی به کارهای خیریه مشغول هستند و از بخش‌های آسیب‌پذیر اجتماعی قزاقستان حمایت می‌کنند. خدمات به جامعه نیز در طرح‌هایی مانند حمایت از جوانان بااستعداد و کارآفرینان مشتاق قابل ذکر است. این مساله میزان تمایل به پر کردن شکاف بین دغدغه‌های دنیوی و ایده‌آل‌های معنوی را نشان می‌دهد. توجه به این نکته مهم است که جوامع صوفی فردی حاضر در قزاقستان بخشی از ساختارهای فراملیتی هستند و بنابراین دارای منابع گسترده‌ای هستند.

پرسش: مشکلات و چالش‌های امروز تصوف در قزاقستان چیست؟

پاسخ: در مناطق مختلف کشور، نگرش نهادهای دولتی و مردم نسبت به آنها یکسان نیست. در بیشتر مناطق قزاقستان، فعالیت‌های جوامع صوفی به طور سیستماتیک نظارت می‌شود. در سالهای استقلال مواردی وجود داشت که نمایندگان تصوف به دلیل تخلف از قانون باید پاسخگو می‌بودند که بازتاب و نگرش محتاطانه بیشتری در جامعه داشت. اما با وجود چنین فراز و نشیب‌هایی، تصوف همچنان برای برخی از مؤمنان مطرح است. از دیدگاه خود پیروان این آموزه، اکثر گروه‌های صوفی هیچ مشکل خاصی ندارند؛ آنها جمع می‌شوند و مراسم خود را انجام می‌دهند. چالش اصلی احتمالاً تهدید سیاسی شدن و استفاده از پیروان تصوف برای اهداف منفی است.

پرسش: آیا شیوه‌های صوفیانه با واقعیت‌های مدرن تطبیق داده می‌شود؟

پاسخ: از نظر تاریخی، تصوف سازگاری و انعطاف‌پذیری خود را ثابت‌کرده است. اکنون رهبران صوفی در حال تطبیق اصول صوفیانه و ترکیب آنها با سایر اعمال برای پیروان مدرن هستند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ انسان امروزی سعی می‌کند نیازهای خود را با بهترین کالاها برآورده کند و در زندگی معنوی انسان مؤمن با مطالعه ادیان مختلف و جهان‌بینی‌های فلسفی برای آموختن حقایق فراوان تلاش می‌کند. مؤمن در جست‌وجوی معنویتی عمیق‌تر و فراتر از تشریفات عمل دینی است. صوفیان نیز از فناوری‌های جدید استفاده می‌کنند.

پرسش: پیروان تصوف تا چه اندازه به گفتگوی بین ادیان کمک می‌کنند؟

پاسخ: تصوف ناهمگون است و در قزاقستان توسط گروه‌هایی که از سنت‌های مختلف پیروی می‌کنند، نمایندگی می‌شود یعنی هم جوامع بسته و هم جوامع باز وجود دارد. لازم به ذکر است که نمایندگان برخی از گروه‌های صوفی خارجی بیشتر در زمینه ترویج گفت‌وگوی بین ادیان فعالیت می‌کنند. در سطح جهانی، تصوف مدرن دارای گرایش‌های فراگیرتری است که از سنت‌های عرفانی مختلف، فلسفه‌ها، شیوه‌های معنوی، پرانرژی و مراقبه‌ای الهام می‌گیرد که ممکن است فراتر از اسلام، هندوئیسم، بودیسم، مسیحیت و سایر ادیان باشد. به همین دلیل، گفتگوی بین ادیان برقرار می‌شود، جوامع صوفی بین مذهبی ظاهر می‌شوند؛ جایی که پیروان در جستجوی آرمان‌های معنوی مشترک، بیان صلح، درک متقابل و مدارا گرد هم می‌آیند. به هر حال، شرکت‌کنندگان در این جوامع علاوه بر اصول مذهبی با طیف گسترده‌ای از روابط اجتماعی و اقتصادی مثل ایجاد یک کسب‌وکار مشترک، توسعه شبکه‌های کارآفرینی و غیره متحد می‌شوند.

نتیجه‌گیری

 قبل از ظهور اتحاد جماهیر شوروی، تصوف به لطف نهاد خواجه‌ها در تعامل با جوامع کشورهای همسایه توسعه یافت. 70 سال قدرت شوروی عملاً این نهاد را نابود کرد. پس از استقلال قزاقستان، احیای اسلام و تصوف به عنوان سنتی برای کشور، اشکال گوناگونی به خود گرفت. نمایندگان اسلام رسمی نسبت به گروه‌های صوفی نگرش منفی دارند. اما ائمه برگزاری ذکر در مساجد را منع نمی‌کنند و می‌دانند که ذکر در کدام مساجد برگزار می‌شود. نگرش دولت نسبت به این گروه‌های صوفی نامشخص است. در نتیجه، شاهد ظهور گفتارهای جدیدی هستیم که صوفیان در حال ایجاد ساختارهای دینی جدید و تغییر معیارهای اساسی برای پذیرش ذکر هستند. به طور کلی، خودشناسی و بازتاب خود گروه‌های صوفی در قزاقستان مستلزم مطالعه آکادمیکی بیشتر است.

منبع:

https://cabar.asia/ru/ajgerim-temirbaeva-o-tom-chto-proishodit-s-sufizmom-v-kazahstane